สารานุกรมไทยสำหรับเยาวชนฯ / เล่มที่ ๑๔ / เรื่องที่ ๑ พระราชวังในกรุงเทพมหานคร / พระราชวังในสมัยรัชกาลที่ ๔

พระราชวังในสมัยรัชกาลที่ ๔ ในสมัยรัชกาลที่ ๔ มีการสร้างพระราชวังขึ้นหลายแห่ง ทั้งในกรุงเทพมหานคร และต่างจังหวัด ทั้งนี้เนื่องจาก พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว เมื่อครั้งยังทรงผนวช ได้เสด็จธุดงค์ไปยังจังหวัดต่างๆ ทั่วประเทศ ทรงรับทราบทุกข์ร้อนของประชาชนด้วยพระองค์เอง เมื่อเสด็จขึ้นครองราชสมบัติ จึงมีพระราชประสงค์ จะเสด็จเยี่ยมเยียนราษฎร ดังที่ทรงเคยปฏิบัติมา จึงได้สร้างพระราชวังขึ้นที่ต่างจังหวัด หรือบูรณะพระราชวังเดิมที่มีมาตั้งแต่ครั้งกรุงศรีอยุธยา เพื่อใช้เป็นที่ประทับ ด้วยวัตถุประสงค์ดังกล่าว พระราชวังที่สร้างขึ้นในกรุงเทพมหานคร พระราชวังสราญรมย์ สร้างขึ้นใน พ.ศ.๒๔๐๙ ตั้งอยู่ใกล้ๆ กับพระบรมมหาราชวังทางด้านทิศตะวันออก สร้างขึ้นด้วยวัตถุประสงค์ ที่จะใช้เป็นที่ประทับของพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ด้วยทรงมีพระราชดำริว่า เมื่อสมเด็จพระเจ้าลูกยาเธอเจ้าฟ้าจุฬาลงกรณ์ ทรงเจริญพระชันษา และทรงผนวชแล้ว จะทรงมอบราชสมบัติให้ ส่วนพระองค์เองจะเสด็จไปประทับที่พระราชวังสราญรมย์ จะทรงช่วยแนะนำราชการแผ่นดินไปตลอดพระชนมายุ แต่ก็ได้เสด็จสวรรคตเสียก่อน ในสมัยรัชกาลที่ ๕ จึงโปรดเกล้าฯ ให้เป็นที่พักรับรองเจ้านายต่างประเทศที่เข้ามาเจริญสัมพันธไมตรี ต่อมาได้ใช้เป็นที่ประทับของ สมเด็จพระบรมโอรสาธิราช เจ้าฟ้ามหาวชิราวุธ สยามมกุฎราชกุมาร ซึ่งต่อมาคือ พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว ปัจจุบันคือ ที่ทำการของกระทรวงการต่างประเทศ พระราชวังปทุมวัน สร้างขึ้นใน พ.ศ. ๒๔๐๐ ตั้งอยู่ริมคลองแสนแสบใกล้กับวัดปทุมวนาราม กรุงเทพมหานคร แต่เดิมพื้นที่นี้เป็นนาหลวง เรียกว่า ทุ่งบางกะปิ มีบัวหลวงมากมาย เมื่อสร้างพระราชวัง จึงพระราชทานนามว่า "พระราชวังปทุมวัน" วัตถุประสงค์ในการสร้าง เพื่อเป็นที่เสด็จประพาส และให้เป็นที่พักผ่อนของประชาชน โปรดเกล้าฯ ให้ขุดสระใหญ่ ๒ สระติดต่อกัน สระด้านทิศเหนือ เป็นที่เสด็จประพาส สร้างพลับพลาที่ประทับ มีพระที่นั่ง ๒ ชั้น สำหรับประทับแรม ที่ริมสระด้านตะวันตกให้สร้างวัดประจำพระราชวังชื่อว่า วัดปทุมวนาราม และให้อาราธนาพระสงฆ์ธรรมยุติกนิกายมาอยู่ตั้งแต่แรกสร้าง สระด้านใต้ให้ประชาชนไปเล่นเรือได้ ดินที่ขุดจากสระ ให้ทำเป็นเกาะใหญ่น้อยหลายเกาะ แล้วขุดคลองจากคลองแสนแสบมาเชื่อมสระ

วัดปทุมวนาราม

เมื่อแรกสร้างพระราชวังยังไม่มีถนนไปจากพระนคร ต้องเสด็จโดยทางเรือ จึงถือว่าห่างไกลพระนคร เมื่อพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวเสด็จไปประทับแรมเป็นครั้งแรก จึงต้องมีหมายรับสั่งให้รักษาพระนคร เหมือนกับพระองค์เสด็จประพาสตามหัวเมือง ในสมัยรัชกาลที่ ๕ พระที่นั่งที่ประทับชำรุดทรุดโทรม และสระตื้นเขินหมด จึงได้พระราชทานให้เป็นโรงทหาร และราชการอื่นๆ ใน สมัยรัชกาลที่ ๖ เจ้าฟ้ากรมขุนเพ็ชรบูรณ์อินทราชัย เสด็จกลับจากศึกษาในต่างประเทศ จึงพระราชทานที่พระราชวังนี้ ให้สร้างวังเป็นที่ประทับ ปัจจุบันเป็นที่ตั้งอาคารศูนย์การค้าเวิลด์เทรด เซ็นเตอร์