เจ้าอยู่หัว ได้ก่อตั้งขึ้นเมื่อ พระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดช มหิตลาธิเบศรรามาธิบดี จักรีนฤบดินทร สยามินทราธิราช บรมนาถบพิตร
ทรงพระราชปรารภกับ พลโท พระยาศัลวิธานนิเทศ ประธานคนแรก ตั้งแต่ พ.ศ. ๒๕๐๖ แต่ยังมิได้มีการแต่งตั้งคณะกรรมการดำเนินงาน จนกระทั่ง พ.ศ. ๒๕๑๑ จึงมีคณะกรรมการ
และได้เข้าเฝ้าฯ ที่พระตำหนักสวนจิตรลดารโหฐาน ต่อมา พ.ศ. ๒๕๑๒ คณะกรรมการจึงจัดทำสารานุกรมไทยฯ เล่มตัวอย่างขึ้น
พระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดช บรมนาถบพิตร มีพระราชประสงค์ที่จะให้มีสารานุกรมไทยที่คนไทยทำ
ด้วยความมุ่งหมายที่จะให้เป็นหนังสือที่เป็นประโยชน์ต่อเยาวชน และส่งเสริมให้เยาวชนไทยได้หาความรู้ขั้นพื้นฐาน ในเรื่องราวและวิชาการสาขาต่าง ๆ เป็น ๓ ระดับด้วยกัน คือ เด็กรุ่นเล็ก อ่านเข้าใจ ระดับหนึ่ง เด็กรุ่นกลางระดับหนึ่ง
และเด็กรุ่นใหญ่ รวมทั้งผู้ใหญ่ผู้สนใจอีกระดับหนึ่ง การเขียนบทความแต่ละเรื่อง จึงได้เขียนขึ้นให้ได้ลักษณะที่เหมาะสมสำหรับเยาวชนแต่ละรุ่น และพิมพ์ไว้โดยใช้อักษร
ขนาดต่าง ๆ กัน แต่ละเรื่องเริ่มด้วยเรื่องสำหรับเด็กรุ่นเล็กก่อน ถัดไปสำหรับเด็กรุ่นกลาง แล้วจึงเป็นเรื่องสำหรับระดับรุ่นใหญ่
๒.
โครงการฯ เริ่มดำเนินงานใน พ.ศ. ๒๕๑๒ โดยผู้ทรงคุณวุฒิและผู้เชี่ยวชาญ ๗ สาขาวิชา คือ วิทยาศาสตร์ เทคโนโลยีและสิ่งแวดล้อม สังคมศาสตร์ มนุษยศาสตร์ เกษตรศาสตร์ คณิตศาสตร์
และแพทยศาสตร์ มาจัดทำสารานุกรมไทยฯ เล่มที่ ๑ ได้จัดพิมพ์แล้วเสร็จใน พ.ศ. ๒๕๑๖ เป็นจำนวน ๑๐,๐๐๐ เล่ม และครึ่งหนึ่งของจำนวนพิมพ์ ได้นำทูลเกล้าฯ ถวายพระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดช บรมนาถบพิตร
เพื่อพระราชทานให้แก่โรงเรียน และห้องสมุดต่าง ๆ ทั่วราชอาณาจักรต่อไป ส่วนจำนวนที่เหลือได้นำออกจำหน่ายแก่ประชาชนทั่วไป เพื่อเป็นทุนในการจัดทำหนังสือเล่มต่อไป
โครงการสารานุกรมไทยสำหรับเยาวชนฯ ได้ผลิตหนังสือสารานุกรมไทยสำหรับเยาวชนฯ ออกมาแล้ว เป็นจำนวน ๔๑ เล่ม
หนังสือสารานุกรมไทย ฉบับเทิดพระเกียรติ "ธรรมิกราชาธิคุณ" และขณะนี้ (พ.ศ. ๒๕๖๐) กำลังจัดทำหนังสือสารานุกรมไทย ฉบับผู้สูงวัย (ฉบับพิเศษ)
